Ernst van den Hemel
Ik sta in een krappe betonnen buis van 50 centimeter breed en 1 meter 80 hoog. Ik moet een beetje bukken om door de buis te kunnen lopen. Om mij heen hoor ik het doffe geluid van bombardementen en ontploffingen. Het is een tunnel zoals ze onder de Gazastrook liggen, alleen staat deze in een vrachtwagen op het Spui in Amsterdam. In een 20-meter lange oplegger is een replica gemaakt van wat de iniatiefnemers een ‘Hamastunnel’ noemen. Op de buitenkant van de vrachtwagen staat: ‘How do we get out of here?’
De mobiele installatie is gebaseerd op een kunstwerk van de Israëlische kunstenaar Roni Levavi. Rachel Meijler heeft nadat ze haar neef verloor tijdens de aanvallen in Oktober 2023 het iniatief genomen om dit kunstwerk ook in Nederland te maken. Met financiele en praktische ondersteuning van ondermeer de christenzionistische stichting Christenen voor Israël hebben Nederlandse vrijwilligers de tunnel gebouwd die sinds 2024 het hele land doorkruist.
De tunnel is ontworpen om een beleving van de omstandigheden waarin de gijzelaars verkeren te recreëren. Het gebruik van materialen is door de makers uitgezocht om de daadwerkelijke tunnels te benaderen. De soundscape met geluid van bombardementen dat middels acht verstopte speakers overal vandaan lijkt te komen is een opname van daadwerkelijke bombardementen op de Gazastrook. Er is een perspectiefschildering aangebracht die de illusie moet geven dat de tunnels nog kilometers doorgaan. Naast dit realisme valt op dat de muren vol staan met leuzen. Het publiek wordt in staat gesteld om boodschappen op de muren te schrijven, waaronder ‘get them home’, ‘free the hostages’ , ‘peace’, ‘kom snel heer Jezus’, en ook ‘Urk.’
De ‘Hamastunnel’ is een multimediale installatie ontworpen om emoties op te wekken en probeert zo bij te dragen aan bewustzijn over het lot van de gijzelaars. Het past bij een bredere reeks culturele initiatieven die het lot van de gijzelaars onder de aandacht willen brengen. In de Verenigde Staten toert bijvoorbeeld onder de naam ‘06:29 AM: The Moment Music Stood Still’ een immersieve media tentoonstelling over de aanvallen van oktober 2023. Bezoekers lopen door een decor met spullen van het Novafestival, inclusief uitgebrande autowrakken en achtergelaten bezittingen van vluchtende festivalbezoekers. Middels video-installaties maken bezoekers de aanvallen virtueel mee. De iniatiefnemers hopen hiermee meer empathie voor de gijzelaars te genereren.
Ook in Israël zijn meerdere iniatieven die het lot van de gijzelaars onder de aandacht brengen. Op een plein voor het moderne kunstmuseum van Tel Aviv wordt op verschillende manieren het lot van de gijzelaars multimediaal verbeeld. Op het plein, wat bekendstaat als ‘Hostages Square’, worden kunstwerken permanent tentoongesteld. Zo staat er een sedertafel met lege stoelen voor de gijzelaars. En op hetzelfde plein staat ook de eerdergenoemde replica van een tunnel. Roni Levavi, de kunstenaar die de tunnel gebouwd heeft, zegt dat hij geen politiek statement wil maken: ‘ik ben een kunstenaar, politiek interesseert me niet. Het gaat er mij om dat de gevangenen weer naar huis komen.’ Hostages square is het toneel van diepe meningsverschillen: voor sommigen legitimeert het lot van de gijzelaars militaire interventies, voor anderen moet er aangestuurd worden op akkoorden, gevangenenuitwisseling of vrede. In Israël zijn er diepgaande conflicten over het lot van de gevangenen, en kunst speelt een rol in het agenderen, kanaliseren en oproepen van emotie.
Het maakt dergelijke initiatieven tot relevante onderwerpen voor onderzoek. Binnen ons onderzoeksproject MAKEBELIEF bekijken we hoe immersieve media gebruikt worden om boodschappen over te brengen en hoe daarbij het publiek deze pogingen ervaart. Daarbij gebruiken wij het begrip ‘imagineering.’ Imagineering, een combinatie van de woorden imagination en engineering, betekent het gebruik maken van mediatechnieken om de verbeelding van mensen te sturen. We bekijken daarbij hoe musea, themaparken en immersieve tentoonstellingen technieken inzetten om ons iets te laten voelen. Ook de wijze waarop genocide, oorlog en conflict verbeeld worden is daarmee onderdeel van ons onderzoeksterrein.
Een eigenschap van het imagineeren is dat het lastig is om controle te houden over wat het publiek voelt. Je kan wel emotie opwekken, maar wie zegt dat die emotie de gewenste kant op gaat? We komen dit tegen in de kunstwerken, musea en parken die we bestuderen. Ook voor de ‘Hamastunnel’ geldt dit. De initiatiefnemers beogen compassie op te wekken met het lot van de gijzelaars. Maar eenzelfde tunnel kan ook andere zaken betekenen. Toen ik in die benauwde tunnel stond en daarbuiten het geluid van het bombardement hoorde, kwam de gedachte in me op dat de tunnels ook een bescherming vormen voor het geweld buiten. Met de beelden van een verwoest Gaza in mijn hoofd komt de bevolking van Gaza in mij op.
Ook buiten wordt betwist wat de tunnel betekent. Demonstranten die protesteren tegen de aanwezigheid van de tunnel roepen leuzen als ‘Zionisme is fascime’ en ‘Stop the genocide.’ Politie dringt de enkele tientallen demonstranten terug, en deelt flinke klappen uit. Een tweetal demonstranten klampt zich vast aan de deur van het Maagdenhuis. Twee actievoerders vouwen een kleedje uit en spreiden er verschillende voedingsmiddelen op uit. Op het kleedje liggen thee, pasta en kruiden. Een flyer legt uit dat voedingswaren vanwege blokkades al sinds 2007 niet of nauwelijks Gaza binnen mogen komen. De tunnels zijn een manier om noodzakelijke voedingswaren te vervoeren. De, voor de meeste voorbijgangers alledaagse, voedingsmiddelen maken een tastbaar argument dat de tunnel ook andere betekenissen heeft naast het zijn van een gevangenis voor gijzelaars. De flyer concludeert: ‘that’s why they built tunnels.’
In het debatcentrum Spui25 vindt later die middag toevallig op dezelfde datum een symposium plaats over hongersnood. De sprekers benadrukken dat hongersnood geen natuurlijk fenomeen is, maar een politiek fenomeen: het resultaat van besluit, beleid en (geo)politiek. Gaza wordt genoemd als hedendaags voorbeeld hiervan: bombardementen op havens, voedseldistributienetwerken, en blokkades van grensovergangen zorgen voor de snelst escalerende hongersnood in moderne geschiedenis. Ook hier is de tunnel een veelzeggend symbool: de tunnels onder de Gazastrook zijn onderdeel van een infrastructuur die volgt uit oorlog en hongersnood.
In de onderbouwing van hun oordeel dat er genocide in Gaza plaatsvindt, bespreken Amnesty International en Human Rights Watch de rol van de tunnels uitgebreid. De organisaties laten zien hoe de tunnels als rechtvaardiging voor militaire handelingen gezien worden, en hoe operaties tegen tunnels verregaande effecten hebben in Gaza, waaronder op infrastructuur, erfgoed en de watertoevoer.
Zo wordt tijdens deze middag op het Spui in Amsterdam op meerdere manieren gestreden om de betekenis van ‘Gaza’ en haar tunnels. Het laat zien hoe de oorlog in Gaza inzet is van intense emotionele polarisatie: emotionele framing bepaalt om welke levens wel of niet gerouwd wordt (wat de filosoof Judith Butler ‘grievable lives’ noemt). Deze emotionele framing komt tot stand middels een breed scala aan culturele praktijken. In verslaggeving, tijdens demonstraties, in het werk van NGO’s, en op sociale media woedt een strijd om de emotionele aandacht van het publiek. Ook op alledaagse pleinen als het Spui in Amsterdam vindt deze strijd plaats. Het is een onderwerp waar ook onderzoekers zoals wij ons mee bezig zullen moeten houden: hoe wordt medelijden opgewekt, en door en voor wie? Wat is de politieke rol van emoties en welke rol spelen media in het oproepen van emoties?
Met onderstaande video kan je een impressie krijgen van de ‘Hamastunnel’. Het is geschoten in 360-graden beeld, je kan rondkijken door je telefoon te bewegen of door te slepen met je cursor:
Dutch 
English