De Katakomben in Rome, in Valkenburg. Tussen pelgrimsoord en geschiedenisles.

Door Luuk Odekerken

Achtergrond

In het prachtige Zuid-Limburgse dorpje Valkenburg aan de Geul ligt een bijzonder rijksmonument. Museum Romeinse Katakomben (archaïsche spelling expres gebruikt). De gemiddelde persoon heeft snel een beeld bij wat hier aan de hand is: het huidige Zuid-Limburg was een belangrijke voedselproducerende regio in de tijd van de Romeinen. Het lijkt dan ook niet ongebruikelijk dat zij de zachte, makkelijk bewerkbare mergel zouden gebruiken om een aantal begraafplaatsen in uit te houwen.

Maar dat is niet wat de Katakomben zijn. In feite zijn de desbetreffende grotten oorspronkelijk pas uitgehouwen als een mergelgroeve in de 18^e en 19^e eeuw. In 1908, in de context van de Katholieke Emancipatiebeweging en de Verzuiling, besloot de rijke Tilburgse lakenfabrikant Jan Diepen om de tunnels van een oude groeve om te laten bouwen om zichzelf te laten gelden als patroon van de kunsten en om het Katholieke erfgoed van de regio uit te breiden. Als devoot katholiek, en als liefhebber van Romeinse archeologie was zijn keuze snel gemaakt. Hij liet zich inspireren door de vroegchristelijke Catacomben onder Rome.

Het origineel

Onder de stad Rome zijn tientallen verschillende grottencomplexen gevonden. Deze waren grotendeels Christelijk van oorsprong, Vóór de tijd van Constantijn en Theodosius, in de tijd dat het Christendom nog verboden was in het Romeinse rijk. De polytheïstische Romeinen deden over het algemeen aan crematie, en hadden geen behoefte aan ondergrondse tombes. De Christenen van deze tijd geloofden echter dat het lichaam nog een rol te spelen had in het Einde der Tijden, en daarom niet vernietigd mocht worden. De Catacomben in Rome hadden als bijkomstige voordeel dat ze onder de grond lagen, en minder kans hadden om te worden ontdekt en vernietigd. Christenen werden vervolgd voor hun geloof, en regelmatig gedood. Een behoorlijk deel van de graven uit deze tijd zijn dan ook gewijd aan martelaren, Christenen die gestorven zijn terwijl ze hun geloof vasthielden.

Na het einde van de Christenvervolgingen verloren de Catacomben langzaam hun functie als schuilgraven, en vinden ze een nieuwe rol als pelgrimsoord. De vroege Christelijke gemeenschap, en de martelaren die stierven voor het geloof worden heilig verklaard. Men bezocht de graven op zoek om op die moment in contact te komen met de heiligheid en devotie van de martelaren, en daar ook deel aan te. Ook zijn er in die tijd veel relieken uit de graven vervreemd.
In de middeleeuwen raakten de catacomben langzaam in vergetelheid. Na herontdekking in de 16^e eeuw zijn de catacomben opnieuw een pelgrimsoord geworden voor veelal Katholieke Christenen. Ze benadrukken de rol van Rome als een bakermat van het vroege Christendom.

Tussen archeologie en devotie

De Katakomben van Valkenburg zijn officieel gezien primair een archeologisch, wetenschappelijk en educatief museumproject, gemaakt in samenwerking met niet-gelovigen en Protestanten, en ook met deze mensen in het achterhoofd gemaakt. Toch valt niet te ontkennen dat er een sterke Rooms-Katholieke identiteit in schuilt. De keuze om specifiek dit Katholiek-Christelijke erfgoed na te maken is duidelijk gestoeld in de Rooms-Katholieke achtergrond van de geldschieter. Het project is gemaakt met de persoonlijke goedkeuring en zegen van Paus Pius X en er hangen plakkaten aan de muur van bisschoppen en andere kerkelijke autoriteiten die het museum door de jaren heen bezocht hebben en er hun zegen aan hebben gegeven.

Door de jaren heen is de rondleiding door het gangenstelsel niet altijd “neutraal” geweest. Vanaf de opening hielden de gidsen rekening met de religieuze overtuiging van hun bezoekers, en maakten op religieuze achtergrond aanpassingen aan hun tour. (bijvoorbeeld door de Paus, Maria, en de Sacramenten niet te benoemen). Door de voorkeuren van gidsen, bezoekers, Katholieke geestelijken en niet-Katholieke critici kreeg het museum toch snel een Katholiek karakter.

Uiteindelijk hebben de Katakomben voor Rooms-Katholieken een aanvullend devotioneel karakter, die voor andere bezoekers niet relevant is. In de imaginaire “wereld” van de Katakomben beleven deze groepen twee licht verschillende rollen. Een Katholiek voelt wellicht de nabijheid van Rome, het centrum van het geloof, en de (symbolische) aanwezigheid van de heilige martelaren. Zo kan een Katholieke bezoeker zich voorstellen hoe het is om een pelgrim te zijn in het ondergrondse Rome. Voor de Protestantse of niet-Christelijke bezoeker die niet gelooft in het belang van deze heiligen, zal de aantrekkingskracht minder spiritueel zijn. Deze waant zich waarschijnlijk liever een archeoloog of een ontdekker, op zoek naar kennis of schatten uit het verleden. Tijdens de rondleiding zelf doen veel zaken toch denken aan een devotiereis. Tot enkele jaren geleden gebruikte men geen zaklampen bij de rondleidingen, zoals gebruikelijk is in mergelgrotten, maar kreeg elke bezoeker een kleine kaars, en liep men in een soort processie achter elkaar het gangenstelsel door. Vanuit veiligheidsredenen zijn de kaarsen zijn slechts zeer recent vervangen door een tweetal elektrische lampen.

Authenticiteit

De Katakomben roepen ook een boeiende vraag op over “echtheid”. Geen van de Romeinse kunstwerken die in het museum zijn afgebeeld zijn in de Oudheid gemaakt. Ook de samenhang van het gangenstelsel is grotendeels fictief: Het complex in Valkenburg bevat een aantal grafkamers. Dit zijn replica’s van de mooiste en belangrijkste graven onder Rome. Deze grafkamers zijn met elkaar verbonden door smalle gangetjes, met anonieme begraafplaatsen van minder welbedeelde mensen in de muren.

De layout van dit gangenstelsel is echter helemaal niet authentiek (onder Rome zitten ze vaak in meerdere, niet aan elkaar gesloten gangenstelsels), en is er ook een keuze gemaakt om alleen de mooiste exemplaren in replica te verenigen. Tegelijkertijd probeert men toch ook de waarheid niet mooier te maken dan ze is. Op plaatsen waar de kunst in 1908 beschadigd was, zijn ook in de replica’s corresponderende “schadeplekken” aangebracht. Er is duidelijk over nagedacht: Wat voor creatieve vrijheden zijn toegestaan, en wat zou als smakeloos of nep overkomen? De makers van de Katakomben schreven hierover in hun gedenkschrift in 1916:

“Elke reconstructie is een leugen – Dat kan niet worden ontkend. Maar heeft de openlijk bekende leugen zich niet ontdaan van de angel des onauthenticiteits? Valkenburg wil Rome eren, niet imiteren. Het bereiken, maar niet passeren. Het wil de eeuwenoude Christelijke vroomheid in haar eigen zachte grond overtrekken.”

De authenticiteitsvraag gaat dus niet alleen over het correct nabootsen. Het verlangen om het origineel te “respecteren” telt ook mee.

De Katakomben zijn ook nu, meer dan honderd jaar na hun opening, en na een sterke ontkerkelijking, nog steeds open voor publiek. De stroom Rooms-Katholieke devotiebezoekers is ondertussen sterk afgezwakt. Het museum moet zich nu zien te redden in het moderne, ontkerkte en pluriforme Nederland van de 21e eeuw. Voor moderne bezoekers ligt de nadruk dan op het historische aspect. Het is een plek waar je iets kunt leren over het oude Rome.

Toch behoudt dit museum een aantrekking die een bepaald soort spiritualiteit oproept. De grotten worden onder andere gebruikt voor beoefenaars van wellness en oosterse spiritualiteit. Tijdens mijn meest recente bezoek had ik de eer om twee Engelse mediums als mijn medebezoeksters te mogen rekenen. Zij waren op doorreis vanuit Newcastle, en bezochten bijzondere begraafplaatsen in de hoop om geesten te ontmoeten. Ze waren teleurgesteld om te leren er dat niemand begraven is in de Katakomben, want dat betekende er ook geen Romeinse geesten konden rondwaren. Ze waren teleurgesteld over het gebrek aan geesten, maar zij waren wel kritische, enthousiaste bezoekers. Hoewel niemand in onze groep praktiserend Katholiek was, hadden we een bijzondere verzameling aan bezoekers uit verschillende geloofscontexten, en lokten de fresco’s en geschiedenissen boeiende gesprekken op over normen en waarden in onze cultuur, en die van het Rome van weleer.

De Katakomben van Valkenburg zijn een unieke plek. Het neemt je tegelijkertijd mee naar het Rome van 300 Na Christus, maar ook naar het begin van de 20e eeuw. Misschien heb je zelfs geluk, en nemen je medebezoekers je mee in hun eigen spiritualiteitsbeleving van de 21e eeuw.

Bron: “De Romeinse Katakomben in Valkenburg aan de Geul, het verhaal van een unieke kopie” (2015), beschikbaar in de museumwinkel.