Ernst van den Hemel
“U, de bezoeker, betreedt het eerste religieuze themapark, het enige ter wereld gewijd aan het Heilige Land, waar u de hoofdrol speelt in de geschiedenis, cultuur, gebruiken en tradities van tweeduizend jaar geleden. U wordt mee terug in de tijd genomen en beleeft een wonderbaarlijke ervaring.” Dit staat op een bord bij de ingang van Tierra Santa in Buenos Aires, Argentinië. Het park, geopend in 1999 en in 2000 ingewijd door de aartsbisschop van Buenos Aires (de latere paus Franciscus), biedt bezoekers de mogelijkheid rond te lopen in Bijbels Jeruzalem.
In het park zijn honderden standbeelden te vinden die Bijbelse taferelen uitbeelden: het verraad van Jezus door Judas, een handenwassende Pontius Pilatus, Jezus die op een ezel de stad in rijdt. Werknemers lopen verkleed in Bijbels aandoende kostuums tussen gebouwen die Jeruzalem moeten voorstellen. We zien onder meer een Romeinse tempel, een synagoge en een marktplaats. Een Hebreeuwse tempel staat naast een kopie van de klaagmuur. Het geheel moet de indruk wekken dat je door de Bijbelse tijd loopt. Op het toegangshek staat dan ook: “Bezoek Jeruzalem heel het jaar door in Buenos Aires.”
Het park verbeeldt ook recentere personages: er staan poppen van Maarten Luther, paus Johannes Paulus II, Moeder Teresa en Mahatma Gandhi. Een moskee staat tegenover de synagoge. Ook is er een fotoverslag van het bezoek van paus Franciscus aan Israël. Zo verweeft het park Bijbelse geschiedenis met meer recente gebeurtenissen.
Daarnaast worden er verschillende multimediale shows opgevoerd. Elk uur vindt een opvoering van de schepping plaats, waarbij lasers (“God zei: er zij licht”), animatronische poppen en special effects de vroege schepping tot aan de zondeval uitbeelden. Ook kun je het Laatste Avondmaal bijwonen, waarbij bewegende poppen van Jezus en zijn discipelen aan tafel zitten. Binnenin een nagebouwd Golgotha worden bezoekers uitgenodigd selfies te nemen met een larger-than-life beeld van Jezus. Het meest spectaculaire onderdeel van het park is wellicht de resurrección: elk uur klinkt een luide gong door het hele park en stijgt een twintigmeter hoog beeld van Jezus langzaam boven Golgotha uit. Ondertussen klinkt het beroemde Hallelujah-koor uit Händels Messiah.
Het park is zo deels een verbeelding van historisch Bijbels Jeruzalem, maar ook een plek van vermaak, waar elementen uit onze tijd voorkomen en waar een mengeling van technieken wordt gebruikt om verwondering op te wekken. Er worden historische re-enactments, licht- en geluidsshows en animatronische poppen ingezet. Het doel van het park is om op vermakelijke wijze mensen met het katholieke geloof kennis te laten maken, katholieken te sterken in hun geloof via multimediale ervaringen en een alternatief te bieden voor niet-religieuze themaparken en toeristische bestemmingen.
Voor sommigen klinkt Tierra Santa als een exotische plek, waarbij de combinatie van attracties en zingeving wat koddig kan overkomen. Maar geplaatst in een langere geschiedenis, waarin entertainment en religieuze pedagogiek vaak samengaan, is het bestaan van Tierra Santa niet zo vreemd. Zoals we elders op het blog al schreven, wordt een themapark gekenmerkt door het gebruik van multimediale technieken om te vermaken en een verantwoorde vorm van vermaak te bieden. Themaparken zien zichzelf doorgaans niet als louter amusement: ze gebruiken attracties om een verhaal (het thema) te vertellen aan hun bezoekers. Tierra Santa past zo in het rijtje van parken die via vermaak een boodschap proberen over te brengen en de concurrentie aangaan met andere vormen van entertainment. Zo was de Efteling bij haar oprichting in 1952 een park dat vermaak ‘in Katholieke geest’ aanbood, bieden de parken van Disney verantwoord vermaak door sprookjes met morele lessen te vertellen, moeten de kleine kerkjes en moskeeën van Madurodam en Miniatürk interesse in de natie oproepen en mengt Dollywood ‘Southern charm’ met Christendom en het verhaal van Dolly Parton. In de Verenigde Staten bestond bovendien van 1978 tot 1989 het park Heritage USA, een themapark/waterparadijs met een expliciet Christelijk thema.
Ook eerder in de geschiedenis worden allerhande immersieve media gecombineerd met religie. In Nederland, nabij Nijmegen, is sinds 1911 bijvoorbeeld al de Heilig Land Stichting te vinden. Het park heette eerder het Bijbels Openluchtmuseum en draagt nu de naam Museumpark Orientalis. Het park is gebouwd om zoveel mogelijk te lijken op het Heilige Land. Er staat een Golgotha, een Romeinse stadsstraat, en de bezoeker beweegt zich tussen verklede medewerkers die een onderdompeling in de Bijbelse wereld verzorgen. Dergelijke devotieparken bestonden al decennia vóór Tierra Santa. Is dit zo anders dan wat Tierra Santa haar bezoekers biedt?
Nog verder terug in de geschiedenis vinden we nog meer plekken die lijken op wat Tierra Santa doet. In de vroegmoderne tijd en de middeleeuwen bestonden plekken waar Bijbelse werkelijkheden werden afgebeeld. Franciscus van Assisi bouwde in 1233 de eerste kerststal, waarbij levensgrote poppen de geboorte van Jezus verbeeldden. Het publiek vergaapte zich aan de levensechte en ontroerende voorstelling. Ook hier werden poppen en aankleding gebruikt om bezoekers te transporteren naar het Heilig Land. Dit werd een populair gebruik toen vanwege Ottomaanse veroveringen pelgrims niet meer echt naar het Heilige Land konden reizen. In de vijftiende eeuw werden ‘Heilige Bergen’ (Sacri Monti) opgericht, zoals in 1486 in Piëmont, met tientallen kapelletjes die het Heilige Land uitbeeldden. Deze traditie werd uitgebouwd in de zeventiende en achttiende eeuw. Kloostertuinen werden omgevormd tot passie- en mariaparken, en nagebouwde Lourdesgrotten, Kalvariebergen en andere heilige plekken verschenen overal in christelijk Europa. Tierra Santa past dus in een lange traditie van het nabouwen van scenes uit de Bijbel om mensen te betoveren en zo wat bij te brengen.
En wat te denken van niet-christelijke religies? Boeddhistische en hindoeïstische pelgrimcircuits laten bezoekers symbolisch door het kosmische universum lopen. In het boeddhisme bestaan al eeuwen beeldentuinen waar men door voorstellingen van de boeddhistische hel kan wandelen. Zulke ‘hell parks’ bestaan nog steeds, bijvoorbeeld in Thailand, Maleisië en andere landen in Zuidoost-Azië. In Indonesië bestaan islamitische miniatuur-Mekka’s of “hajj-simulaties” voor gelovigen die niet naar het echte Mekka kunnen afreizen. En in Japan bestaan miniatuurversies van de 88-tempelroute (Shikoku) in stadstuinen of tempelcomplexen.
Kortom: is het fenomeen religieus themapark niet veel ouder dan Tierra Santa? Aan de ene kant wel: al eeuwen worden er parken en omgevingen gebouwd waarin men ondergedompeld wordt in een nagebouwde religieuze wereld. Aan de andere kant, het zou wat ver gaan om een middeleeuwse kerststal of boeddhistische beeldentuin een themapark te noemen. Het woord themapark verwijst immers naar iets moderns: ervaringsgericht toerisme.
Misschien is het niet zozeer de vraag welk park het eerste religieuze themapark is, maar eerder welk park zichzelf als religieus themapark omschrijft. De Efteling of Disney zou zichzelf niet snel zo noemen. Museum Orientalis presenteerde zich eerst als devotiepark, later als openluchtmuseum en ten slotte als “belevingspark” maar het noemt zich eerder een museum dan een themapark. Tierra Santa daarentegen claimt expliciet een religieus themapark te zijn en mengt zich daarmee bewust in de markt van het themaparktoerisme. Het is daarmee een voorbeeld van hoe in de eenentwintigste eeuw de scheidingen tussen populaire cultuur en religie op nieuwe manieren vervagen.
Uiteindelijk is de vraag welk park het eerst dus niet de meest interessante. Wat Tierra Santa vooral bijzonder maakt, is dat het laat zien hoe hedendaagse religie zich telkens weer op nieuwe manieren verbindt aan hedendaagse culturele vormen. In Tierra Santa komen allerlei mediavormen samen in een poging de verbeelding van het publiek te prikkelen en te sturen. Wereldwijd bestaan talloze plekken waar met immersieve media religie wordt uitgedragen. Deze technieken bewegen zich tussen entertainment, religie en erfgoed — een boeiend veld om te bestuderen, omdat het laat zien hoe religie en verbeelding elkaar beïnvloeden. Het laat ook zien dat er een interessante geschiedenis te schrijven is waarin religie en populaire cultuur geen tegenpolen zijn, maar elkaar voortdurend beïnvloeden in een strijd om onze aandacht, verbeelding en vermaak. Themaparken trekken jaarlijks honderden miljoenen bezoekers, en in deze immens populaire entertainment industrie krijgt ook religie nieuwe vormen.
Want om terug te keren naar Tierra Santa: de twintigmeter hoge Jezus die elk uur uit Golgotha verrijst, wekt soms gegniffel op. Maar het park is niet zo anders dan andere parken die vandaag in de experience economy om onze aandacht vragen. Wat het park uitzonderlijk maakt, is dat het een inkijkje biedt in de wereldwijde mediastrijd om onze verbeelding — een strijd waarin lasers, animatronische poppen en selfies worden ingezet.
Nieuwsgierig geworden? We filmen onze bezoeken met 360 graden camera’s. In onderstaand filmpje kan je een kijkje nemen in Tierra Santa, beweeg met je telefoon of sleep met je cursor om rond te kijken:
Dutch 
English 